Zeka testleri yüzyıllar boyunca birçok farklı amaç için kullanılmıştır. Bu amaçlardan birçoğu insanları belli görevler için sınıflandırmaya olan ihtiyacı temel almıştır. Zeka testleri, okullarda başarı seviyeleri düşük olabilecek öğrencileri, kendi başlarına yaşamlarını idame ettirmekte yetersiz olabilecek mental retardasyonu olan çocukları ve normal eğitimin yanı sıra özel eğitime ihtiyacı olan üstün zekalı öğrencileri tanılamak için yıllardır kullanılmaktadır. Ayrıca iş yerlerinde de nitelikli personel seçmek için zeka testlerine başvurulmaktadır (Sak, 2016).
1800’lü yılların sonlarında zeka testleri açısından ilk modern girişim Francis Galton tarafından yapıldı. Galton, ölçek, test ve anket geliştirme konularında çeşitli çalışmalar yaptı. Bu çalışmaların amacı testler ve ölçüm araçları yoluyla bireysel farklılıkları saptamaktı. Galton’a göre zekanın ölçümü olabildiğince doğrudan olmalıydı. Bu sebeple reaksiyon süresini bir ölçüt olarak değerlendirmeyi önerdi ve bunun için çeşitli sensori-motor ölçümler geliştirdi. Bir uyarana verilen tepki süresi ile zeka arasında bir bağlantı olabileceğini iddia etti. Daha sonra zihinsel test terimini ilk defa kullanan Amerikalı psikolog James McKeen Cattell, Galton’un testlerini, 1890’lı yıllarda Amerikan üniversite öğrencileri ile gerçekleştirdiği araştırmalarına uyarladı (Boake, 2002).
1904 yılında Fransa Eğitim Bakanlığı hangi çocukların normal eğitimden yararlanıp yararlanamayacağını, hangi çocukların özel eğitime ihtiyacı olduğunu tespit etmek için çalışmalara başladı. Bu sebeple 1905 yılında psikolog Alfred Binet ile psikiyatrist Thedore Simon, Paris’teki öğrencileri değerlendirmek için ilk zeka testi olan Binet-Simon ölçeğini geliştirdiler. Binet bu ölçeği geliştirmeden önce de kişilik ve iradeyi ölçmek için çeşitli çalışmalar ve pilot uygulamalar yapmıştı (Wasserman, 2016). Binet- Simon ölçeği 3 ila 11 yaş arasında değişen yaklaşık 50 çocuktan alınan normlar ile gelişimsel olarak sıralandı (Wasserman, 2016). Gündelik yaşam ile ilgili 30 kısa bilişsel testten oluşan Binet-Simon ölçeğinde sorular ilerledikçe soruların zorluk derecesi de yaş normlarına göre artış göstermektedir. Binet ve Simon 1908 yılında ölçeği yaş seviyelerine göre gruplayarak testin revizyonunu yaptı. Böylece ilk defa ortalama performans düzeyinin ölçüt olarak alındığı bir test geliştirilmiş oldu ve bu nokta psikolojide devrim niteliği yarattı (Arkar, 2019). Test, 1911 yılında tekrar revize edildi ve bu revizyonla testin üst yaş normu genişletilmiş oldu. 1911 revizyonuyla test ileriki yıllarda geliştirilecek olan birçok teste model ve içerik kaynağı oldu.
Zeka testi tarihinin önemli bir olayı; New York limanındaki Ellis Adası’nda göçmenler ülkeye alınmadan önce zihinsel ve fiziksel olarak taranıyordu. Taramadan sorumlu olan ABD Halk Sağlığı Servisi doktorları zihinsel taramada kullanılan Binet-Simon ölçeğinin dil sorunu ve kültürel etmenler nedeniyle göçmenlerin düşük puanlar almasına neden olduğunu savundu. Göçmenleri test etmekte kullanılmasının uygunsuz olduğunu belirterek testi kullanmayı reddettiler. Binet – Simon ölçeği sözel testlere daha çok odaklandığı için İngilizce konuşamayanlar, okuma yazma bilmeyenler, konuşma, dil, işitme engelli kişiler için geliştirilmiş olan ölçek ihtiyacı göçmen mevzusu ile ortaya çıkmış oldu. Böylece performans testleri ortaya çıkmasının gerekli olduğu anlaşıldı (akt. Boake, 2002).
Lewis Terman, Binet ve Simon’ın geliştirdiği ölçeği Kaliforniya’da yaşayan çocuklarda kullandı. Fakat bu ölçek, Paris’te yaşayan çocuklarda işe yararken Kaliforniya’da yaşayan çocuklarda tutarlı sonuçlar vermedi. Bu sebeple Terman, ölçeği revize etmeye karar verdi. Ölçeğe yeni maddeler eklendi, soru sayısı 54’ten 90’a çıkarıldı, yeni yaş normları eklendi ve üst yaş normu yetişkinlere kadar çıkarıldı. Revize edilmiş test, 1000 çocuk ve 400 yetişkine uygulandı ve her testin uygulanması ve puanlanması için ilk kez bir yönerge oluşturuldu (akt. Kutlu, b.t.). Bu revizyon 1916 yılında Stanford-Binet testi olarak yayınlandı. Terman testi Stanford Üniversitesi’nde revize ettiği için bu teste Stanford- Binet testi adını verdi. Bu testte 1912 yılında William Stern’in ortaya attığı, IQ olarak bilinen zeka katsayısı ilk kez kullanıldı. 1937 yılında Terman, öğrencisi Merrill ile birlikte Stanford – Binet testini revize ederek testin birbiriyle karşılaştırılabilen iki formunu geliştirdi. Merrill testi 1960 yılında tekrar revize etmiştir. 1986 yılında test Thorndike, Hagen ve Sattler tarafından revize edilmiş ve yeni alt testler geliştirilmiştir. 1972 yılında test dördüncü kez revize edilmiştir. Stanford Binet Zeka Testi’nin 2003 yılında yapılan beşinci revizyonunda ise aynı yetenek alanına ait maddeler alt testler halinde bir araya toplanmış ve alt testler zorluk derecelerine göre 6 düzeye ayrılmıştır (Kutlu, b.t.).
Amerika Birleşik Devletleri 1. Dünya Savaşı’na girdiğinde rütbesiz askerlerin hangi pozisyonlarda görevlendirileceği, ne tür işler yapacağı, nasıl sınıflandırılacağı gibi soru işaretleri ortaya çıktı. Bu değerlendirmeleri yapmak için Stanford-Binet testini kullanmak çok maliyetli olmasının yanında çok da zaman alacaktı. APA olarak bildiğimiz Amerikan Psikoloji Birliği ise 1917 yılında savaşın gidişatına nasıl katkı sağlayacağının yollarını arıyordu ve bunun için bir komite kurmuştu. Bu komitenin başında aynı zamanda o dönemde APA başkanı olan Robert M. Yerkes vardı. 40 kişilik bir ekipten oluşan bu komitenin kuruluş amacı erleri değerlendirecek bir grup zeka testi geliştirmekti. Çalışmalar sonucunda Ordu Alfa ve Ordu Beta testleri geliştirildi. Ordu Alfa testi okuma yazma ve İngilizce bilenler için, Ordu Beta testi okuma yazma ve İngilizce bilmeyenler için hazırlandı. Aynı zamanda ilk kez testler sözel ve performans olarak ikiye ayrılmıştı. Dahası çoktan seçmeli madde tipi ilk kez kullanılmaya başlamıştı. 1. Dünya Savaşı bitince Ordu Alfa ve Ordu Beta testleri isimleri ve içerikleri değiştirilmiş şekilde sivillere de uyarlanarak kullanıldı (Akyıldız, 2008). Bu çalışmalar savaşa pek katkı sağlamasa da psikolojinin toplum gözündeki statüsünün kalkınmasına ve uygulamalı psikolojinin gelişimine çok büyük etki sağlamıştır (Arkar, 2019).
1936 yılında John C. Raven tarafından, Raven Standart Progresif Matrisler Testi geliştirilmiştir. Grup olarak uygulanabilen bu test farklı dil ve kültür seviyelerine sahip insanları değerlendirmek için geliştirilmiştir. Performansa dayalı bu testin her bir maddesinde serideki eksik örüntünün bulunması istenir. 5 bölümden ve giderek zorlaşan sorulardan oluşan bu test 6 yaş ve üzeri bireylere uygulanmaktadır. Standart Progresif Matrisler Testinden sonra daha kolay olan küçük çocuklar için kullanılan Renkli Progresif Matrisler Testi ve daha zor olan ortalamanın üzerindeki ergen ve yetişkinler için kullanılan Gelişmiş Progresif Matrisler Testi geliştirilmiştir (Hürsever, 2007).
Wechsler, 1939 yılında New York Bellevue Hastanesinde, Wechsler Bellevue Form’u adında bir ölçek geliştirmiştir. Wechsler bu testi geliştirirken başta Ordu Alfa testi olmak üzere ordu testlerinden maddeler almıştır. Bu form yaşı büyük çocukların ve yetişkinlerin değerlendirilmesinde Stanford-Binet testi yerine kullanılmıştır (Arkar, 2019). Test, 7 ila 69 yaş aralığındaki bireylere uygulanabiliyordu. 1944 yılında Wechsler, Wechsler Bellevue Form 2’yi yayınladı. Bu form 2. Dünya Savaşı’nın etkileri sebebiyle özellikle hastaların teşhisinin önem kazanmasıyla askeri hastanelerde kullanılmak üzere oluşturulmuştur (Gülleroğlu, b.t.). 1949 yılında Wechsler Bellevue Form 1’in yaş aralığı değiştirildi ve 5 ila 15 yaş arası çocukların değerlendirilmesinde kullanılacak şekilde revize edilerek WISC olarak bildiğimiz Wechsler Çocuk Zeka Ölçeği adıyla yayınlandı. Yine Form 1, 1955 yılında 16 yaş ve üzeri bireylere uygulanmak amacıyla revize edildi ve Wechsler Yetişkin Zeka Ölçeği (WAIS) adını aldı. 1963’te ise okul öncesi çocukların zekasını değerlendirmek amacıyla Wechsler Okul Öncesi Birincil Zekayı Değerlendirme Ölçeği (WPPSI) yayınlandı. Wechsler testleri sözel ve sözel olmayan 2 bölümden oluşmaktadır ve sorular ilerledikçe soruların zorluk derecesi de artmaktadır. Toplam 11 alt testten oluşan testin sonuçları Sözel IQ, Performans IQ ve Toplam IQ olmak üzere 3 şekilde elde edilir. WISC testi günümüzde sıklıkla kullanılan testler arasındadır.
Zeka Testlerinin Türkiye’de Gelişimi
Ülkemizde psikoloji, zeka ve dikkat testleri 1914’te yeni yeni tanınmaya başlamıştır. Özellikle eğitim öğretim alanında bu testlerin kullanılması gerektiğine inanılmış ve o dönemdeki zeka testlerinin ülkemize tercümesi Cumhuriyet öncesi dönemde başlamıştır (Karagöz, 2016 ).
Binet-Simon testi, yayınlanmasından sadece 10 yıl sonra, Amerikan çevirisinden ise 1 yıl önce 1915’te Türkiye’ye uyarlanmıştır. 1950’lere gelindiğinde Eğitim Bakanlığı, Test ve Araştırma Ofisini kurmuştur. Böylelikle zeka testleri devlet düzeyinde kabul görmüştür (Gulgoz & Kagitcibasi, 2004). 1970-1979 yılları arasında 13 tane zeka testi Türkiye’ye uyarlanmıştır. Bu testler arasında Stanford-Binet testi, WISC, WAIS testleri vardır. Raven Progresif Matrisler testi, WISC-R, WPPSI-R testlerinin ülkemize uyarlanması ise 1990’lardan sonradır.
Zeka Testlerinin Kullanım Alanları
Binet ve Simon ilk zeka testini, okulda başarısız olabilecek öğrencileri önceden belirleyebilmek amacıyla geliştirmişti. Zamanla zeka testlerinin kapsamının ve hedef kitlesinin genişlemesinin yanında bugün de zeka testlerinin en yaygın olarak kullanıldığı yerler eğitim kurumlarıdır. Bu yaygın kullanımının temel nedeni olarak zeka testlerinin öğrencilerin akademik performanslarını yordayabilen en iyi araçlar olması gösterilebilir (Sak, 2016).
Okul başarısını yordama dışında zeka testleri günümüzde enürezis (alt ıslatma), dikkat eksikliği ve hiperaktivite, özgül öğrenme güçlüğü, okul korkusu gibi problemler yaşayan çocuklara hastanelerde, özel kliniklerde ve rehberlik ve araştırma merkezlerinde psikologlar tarafından uygulanmaktadır. Böylelikle çocuğun güçlü ve zayıf yönleri fark edilebilir. Bu zayıf yönlerinin güçlendirilmesi, güçlü yönlerinin de desteklenmesi için aile yönlendirilebilir.
Endüstri ve örgüt alanında da bu testler sıkça kullanılmaktadır. Çoğu kurum yapılacak işe uygun bir eleman seçmek istediği için işe alımdan önce kişiye zeka testi/yetenek testi uygulamaktadır. Bu test kişiye sadece işe alımda değil terfi veya pozisyon değişimi gibi durumlarda da uygulanmaktadır.
20. yüzyılın başlarından itibaren ise zeka ve suç arasında bağlantı kurulmaya çalışılmaktadır. Düşük zekalı kişilerin işledikleri suçu ve buna bağlı yaptırımları kavrayamayacakları savunulmuş ve bunu kanıtlamak amacıyla zeka testleri bu alanda da kullanılmaya başlanmıştır. Suç işleyen kişinin akli durumunun tespit edilmesi, alacağı cezanın belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır (Yılmaz, 2018).
Kaynakça
Akyıldız, M. (19 Ağustos 2008). Psikometri’nin Tarihçesi. 14 Aralık 2019 tarihinde http://www.istatistik.gen.tr/?p=103 adresinden alınmıştır.
Arkar, H. (2019). Zeka & Zeka Testlerinin Gelişimi & Tarihindeki Anahtar İsimler. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Zeka Testleri dersi notları.
Boake, C. (2002). From the Binet-Simon to the Wechsler-Bellevue: Tracing the History of Intelligence Testing. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 24(3), 383-405.
Gulgoz, S., & Kagitcibasi, C. (2004). Intelligence and Intelligence Testing in Turkey. R. J. Sternberg (Ed.), International Handbook of Intelligence (pp.248-267). United States of America: Cambridge University Press.
Gülleroğlu, H. D. (b.t.). Ulusal Ve Uluslararası Düzeyde Uygulanan Test Programları (Yetenek Testleri Ve Standart Başarı Testleri Bağlamında) [PowerPoint Sunumu]. Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri. 13 Aralık 2019 tarihinde erişildi.
Hürsever, A. M. (2007). Kaufman Kısa Zeka Testi (Kaufman Brief Intelligence Test – K.Bıt) 7-8 Yaş Çocukları Üzerinde Geçerlik, Güvenirlik Ve Ön Norm Çalışmaları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Karagöz, S. (2016). Cumhuriyet Öncesi Dönem Türkiye’ye Psikolojik Testlerin Girişi Üzerine Bir İnceleme. OPUS – Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 6(10), 271-285.
Kutlu, Ö. (b.t.). Zeka Testleri [PowerPoint Sunumu]. Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri. 13 Aralık 2019 tarihinde erişildi.
Sak, U.(2016). Zeka ve Gelişimi. Eğitim Psikolojisi içinde (s.103-121). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
Wasserman, J. D., & Kaufman, A. S. (2016). A History of Mental Ability Tests and Theories. The Oxford Handbook of History of Clinical Neuropsychology from https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199765683.001.0001/oxfordhb-9780199765683-e-32
Yılmaz, C. (2018). Kriminolojik Açıdan: Akıl Hastalığı ve Suç. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 24(2), 743-765.
*Bu yazı Psikoloji Ağı editörleri tarafından Psikoloji Ağı Yayın İlkelerine göre düzenlemiştir.